Thành ngữ trong tiếng Việt – Hồng Huy

Thành ngữ trong tiếng Việt

.

 

Tất cả các ngôn ngữ có vốn Ngữ vựng phong phú đều có Thành ngữ. Ngữ vựng càng phong phú, thành ngữ càng nhiều. Nếu chỉ so về số lượng, thì số thành ngữ của tiếng Việt không nhiều bằng số thành ngữ của tiếng Anh, tiếng Pháp, và tiếng Hán. Nhưng tính tỷ lệ giữa số thành ngữ và ngữ vựng, thì tiếng Việt có tỷ lệ cao hơn. Lý do là vì người Việt chúng ta, trong khi nói, trong khi viết, thích dùng những ý, những mẫu có sẵn. Những mẫu, những ý ấy được những thế hệ trước tạo ra, những thế hệ sau ứng dụng quen, trở thành thành ngữ. Nhưng hệ quả không dừng lại ở đó. Thế hệ ngày nay chắc chắn cũng tạo ra được những ý, những mẫu mới, để những thế hệ sau này dùng. Số thành ngữ hiện sử dụng sẽ có thêm một số mới, nhưng cũng có thể bớt đi một số cũ mà người ta không thích dùng nữa. Đó là cái thế tất nhiên trên con đường phát triển của một sinh ngữ.

 

Nhưng, Thành ngữ là gì?

 

Trước khi đi vào câu trả lời, chúng ta cũng cần tạm thời đồng ý với nhau về một số từ ngữ chuyên môn, và về một vài đặc điểm trong hiện tình tiếng Việt ngày nay, để dễ hiểu nhau:

 

1- Chúng ta hãy dùng chữ “Ngữ pháp” để chỉ cách nói, cách viết đúng một ngôn ngữ. Ngày xưa, người Việt thường dùng chữ “Văn phạm” cho trường hợp này. Nhưng chữ “Văn” (viết văn, làm văn) và chữ “Phạm” (khuôn phép) đã thu hẹp phạm vi và chuyên môn hoá môn học, khiến người thường (không phải là học sinh, thầy giáo, nhà văn…) có thể nghĩ là môn học không liên quan gì đến họ. Chữ “Ngữ pháp” (cách nói đúng) có phạm vi rộng, dễ phổ cập hơn.

 

Nhưng xét về mặt lý thuyết cũng như mặt phạm vi ứng dụng, “Ngữ pháp” nói đây chính là “Văn phạm,” một thuật ngữ ngày trước chúng ta vẫn quen dùng để dịch chữ “Grammaire” của tiếng Pháp, và chữ “Grammar” của tiếng Anh.

 

2- Tiếng Việt của chúng ta cũng đã có một số sách Ngữ pháp được soạn thảo khá công phu, nhưng cho đến nay, vẫn chưa có cuốn nào được mọi người hoàn toàn chấp nhận. Thế cho nên, mọi vấn đề chúng ta nêu ra ở đây đều có tính cách gợi ý, đề nghị, hoặc thử nghiệm.

 

3- Chúng ta hãy gọi những chữ như “ăn,” “nhà,” “ngon,” “rộng,” là chữ đơn (hay từ); gọi những chữ như “ăn uống,” “nhà cửa,” “ngon lành,” “rộng rãi,” là chữ ghép (hay kép); gọi những chữ  đã quen đi với nhau thành một nhóm, như “nói cho đúng,” “tối như mực,” “lỡ ông lỡ thằng“, là nhóm chữ (hay ngữ).

 

Đi vào phạm vi ứng dụng trong câu, tùy trường hợp chúng ta sẽ gọi những nhóm chữ ấy là “quán ngữ,” là “khởi ngữ,” là “khí ngữ,” là “trợ ngữ,” là “trạng ngữ,” v..v…

 

Về mặt ý nghĩa, chúng ta cũng sẽ phân biệt “Thành ngữ” và “Tục ngữ.”  Đồng thời, sẽ vẽ ranh giới cho các câu tục ngữ, với những câu ca dao, ngạn ngữ, phương ngôn, danh ngôn…

  

4- Trong những thành ngữ thông dụng hiện nay, có một số có “dị bản” tức là khác nhau một đôi chữ, từ đó dẫn đến cách hiểu khác nhau. Chúng ta cũng nên thảo luận để thống nhất ý kiến nên dùng câu nào, nên hiểu câu theo nghĩa nào.

 

Bây giờ, chúng ta đi vào chủ đề Thành ngữ.

 

Như trên đã nói, tiếng Việt có nhiều thành ngữ. Nói cách khác, trong khi nói và viết, người Việt chúng ta hay dùng thành ngữ.

 

Thay vì nói “đêm ấy, trời rất tối,” chúng ta nói “đêm ấy, trời tối đen như mực“;

Thay vì nói “ông ta suốt ngày làm việc khổ cực,” chúng ta nói “ông ta suốt ngày đầu tắt mặt tối.”

 

Như vậy, chúng ta nhận ra một đặc điểm về công dụng của thành ngữ: Thành ngữ không phải là một cách phát biểu duy nhất đúng, cũng không phải là cách nói bắt buộc, mà là một cách nói thường được chọn lựa. Trong khi nói hoặc viết (từ đây, tôi sẽ dùng một mình chữ “nói,” cho gọn), chúng ta dùng thành ngữ là muốn lời phát biểu có chỗ dựa, mong người nghe hiểu tắt theo lối ước lệ.

 

Chẳng hạn, khi nghe nói một ông nào đó “rán sành ra mỡ,” không ai mất công suy nghĩ xem sành có rán ra mỡ được không, hoặc ông kia có chịu khó rán sành để lấy mỡ không, mà ai cũng hiểu ngay là ông ta “rất hà tiện, rất chắt mót.” Khi nghe nói một người đàn bà nào đó có dung nhan “chim sa cá lặn,” không ai thắc mắc rằng trước nhan sắc của một người đàn bà đẹp, chim có sa và cá có lặn thật không, mà ai cũng hiểu ngay là người phát biểu muốn tả cái nhan sắc của người đàn bà kia là rất đẹp.

 

Tóm lại, thành ngữ tạo ra sự mặc nhiên hiểu nhau giữa người nói và người nghe, qua ngữ nghĩa có tính cách ước lệ, đã được thừa nhận theo truyền thống.

 

Thành ngữ không phải luôn luôn gọn hơn, ít chữ hơn lời nói thường. Có lắm khi thành ngữ dài hơn. Chẳng hạn, nói “rất tối” chỉ tốn hai chữ, nhưng nói  “tối như  đêm ba mươi” phải mất năm chữ; nói “rất keo kiệt” chỉ mất ba chữ, nhưng nói “vắt cổ chày ra nước” phải tốn đến năm chữ. Nhưng nhiều người vẫn nghĩ là dùng thành ngữ thì lời nói hàm súc hơn. Vì đâu? Vì thành ngữ luôn luôn được coi là hay hơn, là ý nhị hơn lời nói thường.

 

Xin trở lại với những thành ngữ tả một đêm tối trời. Chúng ta có thể nói: “Đêm ấy trời rất tối, chúng tôi nhìn chẳng thấy gì cả.” Nói như vậy cũng rất rõ, nhưng chưa phải là hay, chưa có hình tượng gì. Cho nên có khi chúng ta chọn cách nói khác: “Đêm ấy, trời tối đen như mực”; hay “tối ngửa bàn tay không thấy”; “tối như hũ nút”; “tối như đêm ba mươi.” Cả bốn câu đều có tính cách cực đoan, hoặc dùng hình tượng. Câu đầu dùng sắc độ; câu thứ nhì nói đến tầm nhìn; câu thứ ba giả tưởng hoàn cảnh (ai chui vào trong hũ mà biết trong ấy tối); câu cuối đề cập đến sự bất thường của cái đêm đang nói (không phải là đêm cuối tháng, nhưng tối đen như một đêm nguyệt tận). Nhận ra tính cách ước lệ của các thành ngữ, tức là chúng ta hiểu những nhóm chữ tu từ ấy có ý nghĩa tương đối hơn là chính xác, nặng về nghĩa bóng hơn là nghĩa thực. Không ai hiểu thành ngữ “bị đè đầu cỡi cổ” theo nghĩa đen là bị kẻ mạnh  đè đầu xuống và ngồi lên cổ, mà chỉ hiểu theo nghĩa bóng là “bị áp bức”; không ai nghĩ thành ngữ “khỏe như vâm” là thực sự mạnh như voi, mà chỉ hiểu là “mạnh hơn bình thường.”

 

Hiểu một cách đồng tình châm chước như vậy, để mà dùng thành ngữ, để mà nghe thành ngữ, tức là chúng ta cầu viện ở thành ngữ cái công dụng cực tả, đôi khi có phần thậm xưng.

 

Về hình thức cấu tạo, thành ngữ là những nhóm chữ cố định, quen đi với nhau để truyền đạt một ý nghĩa theo ngôn ngữ truyền thống. Chữ “cố định” ở đây cũng có nghĩa tương đối. Chúng ta nói “dày gió dạn sương,” nhưng cũng có thể nói “gió sương dày dạn;” chúng ta nói “dễ như trở bàn tay,” nhưng cũng có thể nói “dễ như lật bàn tay.” Trật tự của các chữ trong nhóm có thể thay đổi, thậm chí chữ cũng có thể thay thế, miễn là nói lên được nguyên ý. Tôi nói “dữ như cọp,” nhưng bạn có thể nói “dữ như beo,” và không ai thắc mắc là câu nào đúng hơn câu nào.

 

Không biết từ đời nào, ông cha chúng ta ghép những chữ ấy lại thành nhóm với nhau để nói lên cái ý nghĩa kia, người đồng thời và người đời sau nghe thuận tai, bắt chước nói theo. Ngày nay, chúng ta tiếp tục dùng, và gọi tên những nhóm chữ đó là “Thành ngữ.”

 

Cũng giống như trong những ngôn ngữ khác, trong tiếng Việt, ngoài những Thành ngữ, còn có những nhóm chữ khác quen đi với nhau. Nếu chỉ căn cứ vào yếu tố quen đi với nhau mà thành nhóm, thì chúng ta cũng có thể gọi tất cả những nhóm chữ ấy là thành ngữ. Nhưng nếu còn dựa vào những yếu tố khác như vị trí trong câu, chức năng ngữ pháp, hoặc ý nghĩa riêng, thì chúng ta sẽ nhận ra không phải tất cả đều là thành ngữ. Tiếng Việt ngày nay đã đạt đến trình độ tinh luyện, chúng ta cũng nên thử phân biệt thành ngữ với những dạng thức tương tự.

 

Xin nêu thí dụ cụ thể để nhận định:

 

1- Để xác định phạm vi rộng hẹp của ý sắp trình bày, chúng ta thường mở đầu:

– “Nói chung thì…” (nói một cách tổng quát; nhìn chung; đại thể; đại cương mà nói…)

– “Nói riêng thì…”  (đi vào chi tiết; nhìn  riêng;  để cho  được rõ  ràng hơn; chuyên biệt mà nói…).

 

Để khẳng định tính chất của ý sắp trình bày, chúng ta thường mở đầu:

– “Thành thực mà nói”; “nói chí tình”; “nói cho đúng”; “nói thật với nhau”; “nói mà không sợ quá lời”; v..v…

 

Đây là những nhóm chữ quen dùng, lịch sử có lẽ cũng không dài lắm. Một người nào đó dùng trước, chúng ta dùng theo, và ai cũng hiểu theo một ý. Vậy, chúng ta có thể gọi chúng là “thành ngữ” chăng? Có thể lắm. Nhưng các nhà Ngữ pháp đã đặt tên cho chúng là “Quán ngữ” (những ngữ quen dùng). Về mặt được dùng lâu ngày thành quen trong ngôn ngữ, thì “quán ngữ” không khác “thành ngữ.” Nhưng để phân biệt, chúng ta hãy để ý điểm này:

 

Thành ngữ thường có nội dung so sánh, còn Quán ngữ chỉ là một cách nói.

 

2- Xét về mặt niên kỷ, quán ngữ phần nhiều ít tuổi hơn thành ngữ. Trong các tác phẩm cổ văn ra đời cách nay vài ba trăm năm, có thể có những thành ngữ “đẹp như tiên,” “đen như cột nhà cháy,” nhưng chắc chưa có những quán ngữ như “nói riêng với nhau mà nghe,” “để bà con dễ thông cảm…”

 

3- Những quán ngữ được dùng để mở đầu một câu như trong các thí dụ nêu trên, thường được gọi là “Khởi ngữ” (Chữ bắt đầu câu). Nhưng trong thông dụng, quán ngữ không phải luôn luôn là khởi ngữ. Nói cách khác, quán ngữ không phải lúc nào cũng  đứng  đầu câu  để làm khởi ngữ. Quán ngữ có thể đứng giữa câu, cuối câu. Khi đó, quán ngữ sẽ mang tên theo chức năng ngữ pháp.

Thí dụ: Tình hình sách báo tiếng Việt ở hải ngoại, nói chung, cũng có điểm đáng mừng.

 

Nằm ở giữa câu, ý nghĩa không khác khi nằm ở đầu câu, nhưng quán ngữ “nói chung” không có chức năng mở đầu câu nên không được gọi là “khởi ngữ.” Ở đây, nó có phận sự đưa đẩy. Chúng ta hãy gọi nó là “Chuyển ngữ.”

 

Bây giờ, chúng ta thử đặt hai chữ “nói chung” ở vị trí cuối câu: Tình hình sách báo tiếng Việt ở hải ngoại cũng có điểm đáng mừng, nói chung. Nghe hơi mới, nhưng vẫn được. Về tên gọi, chúng ta có nên gọi quán ngữ này là “Kết ngữ” không? Thiết tưởng không nên. Gọi thế sẽ trở thành cầu kỳ tế toái, vì tuy rằng ở đây “nói chung” không nằm ở giữa câu, nhưng vẫn làm phận sự đưa đẩy lời nói. Cũng như trường hợp chữ “Thưa ông” trong hai câu này:

 

– “Thưa ông, tôi đã làm xong.” – “Tôi đã làm xong, thưa ông”. Vị trí thì khác nhau, nhưng chức năng không khác.

 

Vậy, khi quán ngữ đứng ở đầu câu, chúng ta gọi là khởi ngữ; nếu chúng đứng ở vị trí khác, chúng ta gọi là chuyển ngữ. Nếu lười gọi tên riêng, chúng ta gọi chung chúng là quán ngữ.

 

Đến đây, đã có gì để làm ranh giới giữa “Thành ngữ” và “Quán ngữ” chưa? Thiết tưởng đã có, nhưng chưa được minh bạch cho lắm. Xin nhắc lại và thêm:

 

– Thành ngữ và quán ngữ đều là những nhóm từ quen dùng đối với mọi người. Có thể có người không thích dùng, nhưng nghe vẫn hiểu đúng ý.

 

– Thành ngữ luôn luôn hàm ý so sánh, nhận xét, nặng về nội dung. Quán ngữ chỉ mở ý, chuyển ý, nặng về hình thức.

 

– Về số lượng, thành ngữ nhiều hơn quán ngữ gấp bội. Nhưng tính số lần được dùng, thì quán ngữ được dùng nhiều hơn. Kiểm một cuốn sách khoảng 200 trang, không chắc đếm được đến 20 thành ngữ; nhưng có thể  đếm được cả trăm quán ngữ mở đầu câu như “thật ra,” “nhìn chung,” “nói cho dúng…”

 

– Dịch một quán ngữ tiếng ngoại quốc ra tiếng Việt rất dễ (một số quán ngữ thông dụng trong tiếng Việt ngày nay có dạng gốc ở tiếng Anh, tiếng Pháp), nhưng không dễ gì tìm được, những thành ngữ đồng nghĩa trong hai thứ tiếng. Thường chỉ có thể dịch theo ý thôi.

 

Bây giờ, chúng ta thử phân biệt Thành ngữ và Tục ngữ. Việc này khó hơn việc vừa rồi. Cũng xin lấy thí dụ để phân biệt.

 

Xin nêu những câu có chữ “sống” và chữ “chết“:

 

1- “Sống lâu hơn giàu lăm” (sức khỏe quí hơn của cải);

 

2- “Sống chết có số” (con người không làm chủ  được sự sống chết của mình, vậy nên an nhiên mà sống cho phải đạo làm người);

 

3- “Sống cái nhà, già cái mồ” (già ở đây có nghĩa là chết. Khi sống, người ta cần ngôi nhà cho rộng rãi tiện nghi, khi chết đi, cần có ngôi mộ cho tươm tất. Câu này có ý biện minh cho những việc cố công làm nhà cửa và xây sinh phần trong phong tục của người Việt Nam. Cũng có ý khuyên con cháu nên lo cho cha mẹ, ông bà về nơi cư trú khi sống và nơi an nghỉ khi qua đời);

 

4- “Sống đồng tịch đồng sàng; Chết đồng quan đồng quách” (tịch sàng là chiếu giường; quan quách là hòm chôn người. Ca ngợi và khuyến khích tình nghĩa keo sơn giữa vợ chồng);

 

5- “Chết vinh hơn sống nhục”; “Sống đục sao bằng thác trong” (mạng sống là trọng, nhưng cũng có khi con người phải chọn cái chết để bảo toàn danh dự);

 

6- “Chết bờ chết bụi”; “Chết đường chết chợ” (tả cảnh khốn cùng không nhà cửa, không người thân, lúc cuối đời của những người bất hạnh);

 

7- “Thập tử nhất sinh” (trong hoàn cảnh nguy hiểm, muời phần chết một phần sống);

 

8- “Chạy bán sống bán chết” (chạy thoát thân trong hoàn cảnh vừa nguy hiểm vừa khẩn cấp);

 

9- “Chết đứng như Từ Hải” (gặp chuyện bất ngờ khó xử, không biết phải nói năng đối phó ra sao, chỉ đứng lặng thinh; cũng nói là “đứng chết trân”);

 

10- “Sống vất sống vưởng” (tả cảnh sống khổ cực lê la của một người khốn cùng).

 

Còn nhiều câu nữa, nhưng bao nhiêu đó nghĩ cũng tạm đủ để biện biệt. Năm câu đầu (1-5) có ý khuyên bảo; năm câu sau (6-10) chỉ mô tả. Những câu đầu là “Tục ngữ“; những câu sau là “Thành ngữ.”

 

Thật ra, ranh giới giữa Tục ngữ và Thành ngữ không luôn luôn rõ ràng như đối với những câu vừa nêu. Chẳng hạn, những câu sau đây là tục ngữ hay chỉ là thành ngữ?

 

– “Chết lỗ chân trâu”; “Chết vũng trâu nằm”; “Đi năm sông bảy suối về chết lỗ chân trâu.”  Những câu này có ý phàn nàn cho rằng một người có khả năng, có kinh nghiệm sống, mà phải chịu thất bại, trong một hoàn cảnh không đáng. Tuy cũng có ý khuyên phải thận trọng trong những lúc tưởng là dễ dàng, nhưng ý khuyên không rõ ràng. Ý khuyên chỉ rõ ràng khi có ngữ cảnh hỗ trợ.  Chẳng hạn: “Tôi biết tài anh, nhưng anh không nên quá coi thường kẻ địch, coi chừng chết lỗ chân trâu đấy!”

 

– “Vào sinh ra tử”: Khi chưa có ngữ cảnh, mấy chữ này chỉ diễn tả cảnh chiến đấu cực kỳ nguy hiểm của một người dám đem mạng sống của mình ra thử thách. Nhưng nếu mục đích chiến đấu không cao cả, thì không ai đem câu này mà gán cho. Mới nghe, thì ý nghĩa có vẻ trung tính (neutral, neutre), nhưng thật ra cũng có ý tán dương. Trong thông dụng, người nói chỉ cầu viện đến những chữ này khi cần khen chê: “Anh ấy đã biết bao lần vào sinh ra tử để cứu bạn đồng đội”; hay “Hai người đã từng vào sinh ra tử với nhau, mà bây giờ coi nhau như kẻ thù.”

 

Về mặt cú pháp, Tục ngữ là nhóm chữ lồng trong câu, nhưng cũng có thể tự mình làm thành câu riêng. Nhiều tục ngữ có cấu trúc chủ từ (sujet) – vị ngữ (prédicat). Sống lâu là chủ từ; hơn giàu lắm là vị ngữ. Thành ngữ thường không có cấu trúc đó. Sống vất sống vưởng là nhóm từ không có chủ từ.

 

Ở trên, chúng ta vừa tách biệt tục ngữ và thành ngữ. Chúng ta cũng đã tách biệt từ thành ngữ ra quán ngữ, và từ quán ngữ ra khởi ngữ và chuyển ngữ.

 

Dưới đây, chúng ta sẽ đề cập thêm đến những nhóm từ và những câu đồng dao có thể lẫn với thành ngữ, và những câu thường được gọi là tục ngữ nhưng đáng có tên gọi khác.

 

Trong tiếng Việt, có rất nhiều nhóm chữ được hình thành theo phép “tiệp âm,” còn gọi là “chữ láy.” Nếu chỉ gồm hai chữ, như “lem nhem,” “bập bõm,” “khật khù,” thì không ai gọi là thành ngữ. Nhưng một khi chúng tự nhân đôi thành nhóm bốn chữ, như “lem nhem luốc nhuốc,” “bập bà bập bõm,” “khật khù khật khưỡng,” thì cũng có người gọi là thành ngữ. Theo ý tôi, chúng ta nên gọi là “chữ láy.”

 

Có những nhóm từ trong những bài hát trẻ con (đồng dao) được lấy dùng trong chuyện người lớn, rồi lâu ngày có vẻ như thành ngữ. Chẳng hạn bốn chữ “dung giăng dung giẻ.” Mấy chữ này nguyên là của bài đồng dao: “Giung giăng giung giẻ, dắt trẻ đi chơi...” Về sau, người ta dùng rộng, theo ý vui đùa: “Sáng hôm qua, tôi gặp cô cậu ấy giung giăng giung giẻ ngoài phố.”  “Giung giăng giung giẻ” ở đây có nghĩa là vui vẻ nắm tay nhau đi chơi. Dù được dùng nhiều đến đâu, nhóm chữ này cũng không phải là thành ngữ.

 

Có sách ngữ pháp xếp câu “Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn” vào loại tục ngữ. Một cuốn ngữ pháp khác trích dẫn bốn chữ “cây quế giữa rừng” từ một truyện ngắn có ý phàn nàn cho một cô gái xinh đẹp nết na mà lấy phải một người chồng vũ phu, và gọi đó là thành ngữ. Tôi nghĩ đây chỉ là những trường hợp lẻ tẻ, chưa nên gọi là thành ngữ. Nên trả chúng về cho những bài ca dao nguyên thủy.

 

Và tiện đây, chúng ta cũng nên phân biệt tục ngữ với những câu gần giống: Cách ngôn, ngạn ngữ, danh ngôn, phương ngôn.

 

Một điểm cần nói ngay, trong phạm vi này, chữ “Ngôn” và chữ “Ngữ” là đồng nghĩa, có thể thay cho nhau được. Chúng ta quen nói như trên, nhưng vẫn có thể nói: Tục ngôn, cách ngữ, ngạn ngôn, danh ngữ, phương ngữ. “Ngôn” và “Ngữ” ở đây đều có nghĩa lời nói.

 

Tục ngữ: Trong thông dụng, “tục ngữ” còn được gọi là “lời tục.” “Tục” đây là “thế tục,” không phải “thô tục.” Thay vì nói “tục ngữ có câu,” có thể nói “lời tục nói rằng.”

 

“Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng” là tục ngữ. Nhưng “đen như mực,” “sáng như đèn” là thành ngữ. Xin nhắc lại và nhấn mạnh: Tục ngữ có ý bình phẩm, phê phán, khuyên bảo, hướng dẫn. Thành ngữ chỉ mô tả, đánh giá, thường là qua so sánh.

 

Cách ngôn: Chắc các bạn cao tuổi còn nhớ những ngày còn học ở bậc sơ học? Hằng ngày, trên bảng đen, ngoài nhóm chữ ghi số học sinh, số hiện diện, số khiếm diện, và ngày tháng, thầy giáo còn ghi những câu, đại để như:

 

– “Tiên học lễ, hậu học văn”;

– “Đói cho sạch, rách cho thơm…”

 

Trong những cuốn luân lý, tập đọc, cũng có ghi những cây ấy. Đây là những câu cách ngôn.

 

“Cách” có nghĩa là “cách thức.” Cách ngôn là lời nói mẫu mực, đáng noi theo.

 

Ngạn ngữ: Là lời của người xưa còn truyền lại. Tất nhiên phải là “lời hay ý đẹp,” chớ chỉ là xưa không thôi, thì xưa mấy cũng không đủ. Chẳng hạn câu “Chích khuyển phệ Nghiêu” (nghĩa đen là “Chó của tên Chích sủa vua Nghiêu”; ý nói ai có chủ nấy; vua Nghiêu là bậc vua thánh, nhưng con chó kia chỉ coi một mình Đạo Chích là chủ, nên sủa vua Nghiêu như người lạ). Câu này chỉ có nghĩa thực dụng, không được coi là “Ngạn ngữ.” Nhưng những câu sau đây thì được coi là ngạn ngữ:

 

– “Điểu tận cung tàng, thố tử cẩu phanh” (Hết chim thì cung bị đem cất, thỏ chết thì chó săn bị làm thịt; ý nói thói đời bội bạc);

 

– “Phú nhuận ốc, đức nhuận thân” (Của cải làm cho nhà cửa thành đẹp đẽ; đức độ khiến con người trở nên tươi tắn).

 

Không có qui luật nào qui định, nhưng thường được coi là ngạn ngữ những câu ý nghĩa thật hàm súc. Cụ thể là những câu không dài lắm.

 

Danh ngôn: Là những lời nói hay và đúng đến mức sâu sắc, được truyền tụng, được người đương thời và hậu thế nhắc lại. Danh ngôn là của danh nhân. Một lời nói tuy hay, nhưng của một người không nổi tiếng, khó trở thành danh ngôn. Cũng vậy, một người nổi tiếng, nhưng lúc ngẫu hứng nói một câu gì đó, xảo diệu về mặt trí thuật thì có, nhưng mẫu mực về  đạo hạnh thì không, thì lời ấy cũng không được coi là danh ngôn. Người ta có trích dẫn thì cũng là để cười chơi mà thôi.

 

Một đặc điểm của danh ngôn, có thể dùng để phân biệt với cách ngôn, ngạn ngữ, là biết người phát biểu. Trích dẫn danh ngôn, luôn luôn phải ghi tên người nói, có khi còn phải ghi hoàn cảnh nói nữa. Tóm lại, tục ngữ, cách ngôn, ngạn ngữ là khuyết danh, nhưng danh ngôn là của riêng một người. Cũng như ca dao là của chung, nhưng những câu thơ dù có nhiều phong vị dân gian mà biết được tác giả là ai, thì vẫn không xếp vào ca dao được.

 

Phương ngôn: Ngày nay, có một số từ điển và sách ngữ pháp dùng từ này để gọi tiếng riêng của một địa phương, giống như từ “phương ngữ.” Sách của người Trung hoa cũng dùng “phương ngôn” theo nghĩa này.

 

Nhưng ngày trước, chúng ta đã dùng từ “phương ngôn” theo nghĩa của “danh ngôn.” Trường hợp này, nếu viết chữ Hán, chữ “Phương” phải viết với bộ “thảo,” có nghĩa là “thơm.” Phương ngôn là lời nói thơm tho (!), đậm vị đạo đức, đáng lưu truyền.

 

Những câu tục ngữ, ngạn ngữ, cách ngôn… đều là thành phần cố cựu của tiếng Việt. Nhưng cũng giống như tiên tổ cao đời đối với con cháu ngày nay, biết là dòng dõi, nhưng không biết kỹ. Có khi còn hiểu sai.

 

Xin dẫn một ít trường hợp phổ biến:

 

– Nghe bốn chữ “đầu tắt mặt tối,” ai cũng hiểu là ý muốn nói “làm việc quần quật suốt ngày,” nhưng “mặt tối” thì còn luận nghĩa được (là bận “tối tăm mặt mũi” chăng?), còn “đầu tắt” là cái gì?

 

– Để chỉ một cách nói năng cộc lốc, nghe không thuận tai, người ta hay dùng thành ngữ “dùi đục chấm mắm cáy.” Nhưng ai lại lấy cái “dùi đục” mà chấm vào mắm làm gì?

 

(Dùi đục là một dụng cụ thợ mộc và cũng là vật gia dụng, bằng gỗ thật cứng [trắc chẳng hạn], to bằng bắp tay, dài hơn hai gang, dùng đánh lên cán đục để lưỡi đục xắn vào gỗ. Tục ngữ có câu: Dùi đánh đục, đục đánh săng (săng là gỗ). Nghĩa bóng là cấp cao ép xuống cấp giữa, cấp giữa ép xuống cấp dưới).

 

Có phải nguyên thủy câu này là “dùi đục giã mắm cáy,” rồi lâu ngày chuyển biến thành ra khó hiểu chăng?

 

Trong bếp của người Việt ngày xưa, dùng để giã tiêu, giã cua… người ta có một cái cối nhỏ bằng sành hoặc bằng gỗ, và một cái chày gỗ, hình dáng và kích thước cũng tương tự như cái dùi đục của thợ mộc. Trong lúc cần giã thứ gì đó, mà chỉ có cái cối, thì người ta cũng có thể lấy dùi đục làm chày, cũng giống như tạm dùng cán dao vậy. Dùi đục đầu không tròn như chày, tất nhiên  kết quả không tốt: Giã cáy thì cáy không nhuyễn, lại khua lộp cộp không êm. Chẳng khác mấy với những lời lẽ thô kệch, không lọt tai thiên hạ.

 

– Để tả dáng đi lảo đảo, xiêu vẹo, chân nọ vấp vào chân kia của người say rượu, người ta  hay dùng thành ngữ “chân nam đá chân xiêu,” hoặc “chân đăm đá chân chiêu.” Hai chữ “Đăm” và “Chiêu” đều là chữ cổ, có nghĩa là “bên mặt,” “bên trái.” “Chân đăm đá chân chiêu” có nghĩa “chân mặt vấp vào chân trái.” “Nam” và  “xiêu” trại ra từ “đăm” và “chiêu.”

 

Nhưng ngày nay, chúng ta có chữ ghép “đăm chiêu” để tả dáng của một người đang có vẻ lắng trí suy tư. Sự chuyển nghĩa thật là khó hiểu. Tại sao giữ nguyên nghĩa là “bên phải bên trái” mà lại có thể chuyển thành “dáng đang suy nghĩ?” Có phải vì suy nghĩ nhiều quá, đến nỗi quên cả ngoại cảnh, không để ý gì đến bên trái bên mặt của mình không? Xin thử đặt một câu “giả tưởng”:

 

– Kẻ cuồng sĩ ngồi trầm ngâm bên án thư suốt mấy trống canh, không lý gì đến hai phía đăm chiêu.

 

Qua nhiều đời, “suy nghĩ nhiều = không  đăm chiêu”  biến thành “đăm chiêu = suy nghĩ.” Có lý chăng?  Dù sao, từ cái dáng đi như muốn ngã mà trở thành trầm lắng suy tư, tức là đã đổi từ vật chất sang tinh thần, từ anh say rượu thành nhà hiền triết, rõ ràng là biến dở thành hay. Vậy, chúng ta cứ yên tâm dùng “đăm chiêu” theo nghĩa ngày nay, không cần bận tâm tới cái xuất xứ của nó nữa.

 

– Ngày nay ai cũng hiểu thành ngữ “lang bạt kỳ hồ” (hoặc ngắn gọn hơn: “lang bạt”) có nghĩa là “rày đây mai đó.” Nhưng nghĩa nguyên thủy của mấy chữ này khác hẳn, gần như ngược lại.

 

Đây là một thành ngữ của cổ văn Trung hoa. Kinh Thi có câu tả dáng một con sói già như vầy: “Lang bạt kỳ hồ, tái trí kỳ vĩ” (sói bước tới thì đạp cái yếm cổ, bước lui thì vướng cái đuôi). Cũng giống như mấy chữ “tấn thối lưỡng nan.” Du nhập vào tiếng Việt, nghĩa gốc mất hẳn. Chuyện của một con sói già được chuyển sang thành một con người trẻ (Có ai già mà còn “lang bạt kỳ hồ” nổi). Và nghe rất văn chương? Văn chương hơn cả câu “tang bồng hồ thỉ !“

 

– “Vắng chủ nhà gà mọc đuôi tôm”: Gà con được chừng hơn tháng, ở đuôi có lú (nhú) ra mấy cái lông cứng trông giống như  đuôi con tôm, gọi là “gà lú đuôi tôm.” Qua giai đoạn này, gà mới trở thành “gà giò.” Nhưng không hiểu sao, gà giò chỉ được kể là thịt mềm ăn ngon, còn gà mà mọc đuôi tôm thì được coi là sung sướng vui chơi thỏa thích. Hễ chủ nhà đi vắng, thì gà thừa dịp mọc đuôi tôm ra. Hễ người lớn đi vắng, thì con nít tha hồ chơi đùa nghịch phá; hễ chủ đi vắng thì người làm ngồi chơi, bỏ bê công việc…

 

Nghĩa bóng dễ hiểu, nhưng nghĩa đen không dễ. Lông đuôi của gà đến độ thì mọc, chớ đâu phải muốn mọc lúc nào cũng được?

 

Nghe hơi vô lý, nên đã có người chữa lại: “Vắng chủ nhà gà vọc niêu tôm.” Nghe có lý hơn một chút, nhưng cũng chưa phải là hoàn toàn. “Niêu tôm” ở đâu mà sẵn để cho gà “vọc” như thế? Lại chữa thêm lần nữa là: “Vắng chủ nhà gà bươi bếp.” Nghe rất có lý, nhưng hiền lành, vì thường thấy quá.

 

– Theo quan niệm cũ, hai bên thông gia cân xứng với nhau về gia thế, thì được gọi là “môn đăng hộ đối.” Nhiều người nói như vậy. Nhưng như vậy là trật đấy các bạn ạ!  Phải là “môn đương hộ đối” mới đúng chữ. Chữ “đương” này có thể  đọc là “đang,” nhưng không thể đọc là “đăng” được!

 

“Môn” là cửa lớn, “hộ” là cửa nhỏ; “đương” và “đối” đều có nghĩa là địch lại được. Bên nhà trai có “môn” thì bên nhà gái phải có “môn” để  đương lại; bên nhà gái có “hộ” thì bên nhà trai phải có “hộ” để  đối lại. Nếu không, thì không đương đối. Như trong cuộc đấu phú với Vương Khải, Thạch Sùng thiếu cái mẻ kho, không đương đối, thành phải thua vậy.

 

Tuy nhiên, “môn đăng hộ đối” nghe đã quen tai. Bạn nào không thích đổi, thì xin cứ nói như cũ. Cái sai cũng chẳng có gì là nghiêm trọng.

 

Cuói cùng, chúng ta thảo luận một chút về vần điệu của những câu thành ngữ, tục ngữ…

 

Tiếng Việt nhiều âm điệu, người Việt thích làm thơ, thích cách  nói cân xứng, nên những câu truyền thống của chúng ta nhiều câu có vần, có đối; nếu không, thì cũng phải nhịp nhàng, để nghe cho thuận tai.

 

Có đối: Dài lưng tốn vải; ngồi không ăn sẵn; văn hay chữ tốt; sáng tai họ điếc tai cày; có công mài sắt có ngày nên kim.

 

Có vần: Dây cà ra dây muống; đi hỏi già, về nhà hỏi trẻ; biết thì thưa thì thốt, không biết thì dựa cột mà nghe; đi với Phật mặc áo cà sa, đi với ma mặc áo giấy.

 

Có vần có đối: Năm cha ba mẹ; già đòn non lẽ; của chồng công vợ; sai một li đi một dặm; ăn theo thuở ở theo thời.

 

Câu đặt có vần, có đối thì đọc lên nghe êm tai. Nhưng trong thực tế, sự chuộng thuận âm cũng có khi làm cho khó hiểu.  Nghe câu “cái nết đánh chết cái đẹp,” ai cũng hiểu theo nghĩa đối với người đàn bà, đức hạnh quan trọng hơn dung nhan. Nhưng sao không nói “cái nết quí hơn cái đẹp” mà lại phải dùng chữ “đánh chết ?” Nói như vậy, không sợ có người hiểu lầm rằng đàn bà hễ có nết na thì nhan sắc mất đi hay sao? Chẳng qua người đặt muốn dùng chữ “chết” để cho có vần với chữ “nết” phía trước.

 

Nghe câu “già  kén kẹn hom,” ai  cũng nghĩ ngay  đến trường hợp của một người (thường là đàn bà) quá khó tính trong việc chọn lựa người bạn trăm năm, cuối cùng phải sống cô độc, hoặc gặp phải một người phối ngẫu không ra gì. Nghĩa bóng là như thế, xưa nay không ai thắc mắc. Nhưng câu này chắc chắn có nghĩa đen. Về nghĩa đen, “già kén” có nghĩa là “để kén tằm quá lâu trên hom, không gỡ đem ươm đúng ngày“; nhưng “kẹn hom” nghĩa là gì? Có phải là “làm vướng hom, khiến hom không đủ chỗ cho lứa tằm chín tiếp theo lên làm kén không?” “Kẹn” có thể là chữ cổ, có nghĩa là “chật,” nhưng không lấy gì làm chắc. Tóm lại câu “già kén kẹn hom” đã thông dụng theo nghĩa ước lệ, nhưng truy nguyên, cũng không chắc hiểu đúng. Chẳng qua từ đời thuở nào, người đặt muốn dùng chữ “kẹn” để có vần với chữ “kén,” không lường được chuyện con cháu đời sau không hiểu nổi chữ ấy.

 

Thử đối chiếu với một câu cấu trúc rất giống và nghĩa khá gần: – “Già néo đứt dây.” Muốn gộp nhiều cây gỗ thành một bó chặt, hoặc kéo hai cây trụ lại gần nhau, mà sức tay không không làm nổi, người ta buộc một vòng dây thật bền rồi dùng một đoạn cây ngắn mà xoắn, càng xoắn thì càng chặt, nhưng nếu xoắn quá mức thì dây sẽ  đứt. Làm như vậy, tiếng nhà nghề gọi là “néo“; “già néo” là néo quá căng. Rút kinh nghiệm từ một công việc cụ thể, ông bà chúng ta khuyên con cháu không nên quá găng trong cách khu xử, để tránh đổ vỡ, tránh hỏng việc.

 

Thử  đặt một giả thuyết: Nếu như với câu này, người nói cũng chuộng hình thức, muốn cho chữ “néo” có vần với một chữ  đi sau, thì câu có thể là “già néo nẹo dây,” và ngày nay, chúng ta cũng phải tìm hiểu xem chữ “nẹo” có phải là chữ cổ và có nghĩa là đứt hay không.

 

Cũng may, trong số thành ngữ tục ngữ, những câu vì có vần mà trở nên khó hiểu cũng không bao nhiêu. Gặp những trường hợp ấy, chúng ta chỉ nên dùng và hiểu theo nghĩa bóng đã được mọi người chấp nhận, không cần mất công tìm về tận gốc.

 

Tuy nhiên, không phải tất cả những chữ nghe lạ tai đều khó hiểu đối với mọi người. Có thể  trong thông dụng không gặp, nhưng trong tự  điển có. Có thể người miền này không hiểu, nhưng người miền khác hiểu. Chẳng hạn, với câu “khôn sống mống chết,” các tự  điển đã chú nghĩa “mống” là “dại”; với câu “khôn cho người dái, dại cho người thương,” các tự  điển đã chú nghĩa “dái” là “nể sợ (!)” Người miền Nam nghe câu “ăn nên đọi, nói nên lời” có thể lấn cấn với chữ “đọi,” nhưng người Huế thì hiểu ngay là “bát.” Ngoài ra, còn có những trường hợp trong câu chữ nào cũng thông dụng, nhưng vì chúng đổi chỗ cho nhau, hoặc nguyên là đi cặp bây giờ tách ra, nên trở thành khó hiểu.

 

Chúng ta quen nói “lời ăn tiếng nói,” rồi vì quá quen, không thắc mắc “lời ăn” là gì? Điểm lạ tai này do việc tách chữ: “Ắn” và “nói” nguyên đi cặp với nhau thành “ăn nói,” và chữ “ăn” mất hẳn nghĩa đi, chỉ còn chữ “nói” giữ nghĩa; “ăn nói” tức là “nói.” Nếu đặt theo kiểu không tách chữ, thì câu sẽ là “lời tiếng ăn nói.” Nhưng nói như vầy, nghe sao thuận tai?

 

Chúng ta quen nói “vạch mặt chỉ tên,” nhưng có thể nguyên thủy câu này là “chỉ mặt vạch tên“; cũng như câu “ăn không ngồi rồi” (rồi = rỗi), có thể nguyên thủy là “ngồi rồi ăn không.” Dùng quen, người đời sau đảo lại cho thuận miệng.

 

Đặc tính của cách nói thuận miệng có cả hay lẫn không hay. Hay là nghe nhịp nhàng linh động. Không hay là mở cửa cho cách nói buông tuồng. Chẳng hạn như từ câu “bán trời không văn tự,” người thích kiểu nói thuận miệng liền đổi ra câu “bán trời không mời thiên lôi“; từ câu hai vế “khôn cho người dái, dại cho người thương,” có người đã kéo thêm vế thứ ba “đừng dở dở ương ương chỉ tổ cho chúng ghét.”

 

…

 

Bài viết kể cũng đã khá dài.  Xin tạm ngưng ở đây; và chờ sự chỉ dẫn thêm của quý vị.

 

 

Hồng Huy

 

Trần Văn Giang (ghi lại)